Muzyka i jej wpływ na dzieci

Świat dźwięków jest światem znanym człowiekowi jeszcze przed narodzinami. Podczas rozwoju w okresie prenatalnym to właśnie aparat słuchowy zaczyna funkcjonować najwcześniej spośród innych organów zmysłów. Jeszcze nienarodzone niemowlę jest w stanie odbierać odgłosy oraz dźwięki od siódmego miesiąca życia w organizmie matki. Badacze wykazują, iż niemowlęta potrafią rozpoznać piosenki, które ich mama często nuciła w ostatnich miesiącach ciąży. Dlatego też już od tego okresu życia można stosować muzykę do stymulowania rozwoju oraz kształtowania prawidłowej wrażliwości słuchowej dziecka.

Muzyka w życiu człowieka jest wszechobecna, jest nieodłącznym elementem codziennych czynności, wypełniającym ciszę, urozmaicającym rutynowe działania czy też niezwykłe wydarzenia. „Zatopieni w muzyce przestajemy zauważać świat zewnętrzny, jesteśmy jakby przez chwilę nieobecni. Trwamy w określonym nastroju tak długo, jak długo trwa muzyka, która jest odzwierciedleniem naszych potrzeb, nas samych”^[1]. Jednakże mimo swojej wszechobecności, niejednokrotnie brzmienie muzyki nie dociera do świadomości człowieka, jest ono traktowane jako tło, tym samym stając się zjawiskiem powszechnym oraz naturalnym. Dlatego też istotne jest ukazanie siły oddziaływania muzyki, jej wpływu na nastrój jednostki, samopoczucie, a przede wszystkim możliwości lecznicze.

W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie dotyczące sposobu oraz środków, za pomocą których muzyka oddziałuje na człowieka, należy zastanowić się nad istotą samej muzyki. W literaturze przedmiotu zaznacza się, iż jest ona podstawowym środkiem działania muzykoterapii, dlatego też powinna być traktowana jako swego rodzaju lek. Dodatkowo jest ona szczególnym rodzajem sztuki stworzonym przez człowieka. W swojej istocie muzyka jest zjawiskiem fizycznym, czystą matematyką - to obliczanie drgań powietrza, których częstotliwości nakładają się zgodnie z prawami fizyki. Rytm, metrum, głośność, wysokość dźwięku oraz jego barwa stanowią jakości, które można zapisać w postaci liczb, tak jak każdy utwór można zapisać w postaci wzorów. W tej warstwie muzyka stanowi nośnik ładu, porządku, harmonii, wszystko jest proporcjonalne i odbierane przez mózg człowieka^[2]. Istotę muzyki stanowi celowa organizacja dźwięków, czyli słyszalnych zjawisk akustycznych wywoływanych przez drgania pochodzące z ich źródła. Muzyka operuje dźwiękiem, który w przeciwieństwie do słowa nie posiada konkretnej treści - posiada umiejętność wywołania u słuchaczy podobnych reakcji emocjonalnych, wrażeń oraz skojarzeń. Można stwierdzić, iż muzyka przekazuje komunikaty polisemantyczne (wieloznaczeniowe), mogące wywołać u odbiorców z jednej strony podobne reakcje emocjonalne, a z drugiej różne interpretacje (wyobrażeniowe i znaczeniowe). Język muzyki jest autonomiczny względem języka słów i pojęć, nie jest przetłumaczalny na jakikolwiek język w znaczeniu systemu znaków, dlatego też jest językiem uniwersalnym^[3].

Współcześnie podkreśla się, iż nadal trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi dotyczącej sposobu oddziaływania muzyki na organizm człowieka. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że postęp nauki pozwolił na zaobserwowanie określonych zjawisk oraz połączenie ich z konkretnym działaniem muzyki. „Muzyka uznawana za bodziec emotogenny, pozwalający dotrzeć do procesów afektywnych na różnych poziomach funkcjonowania człowieka, począwszy od fizjologicznego aż po złożone procesy poznawcze, okazała się cennym narzędziem terapeutycznym”^[4].

Muzykę charakteryzuje wielowarstwowa struktura, którą można rozumieć jako zbiór określony w trzech poziomach:

•         poziom A - akustyczny, dotyczący przekazywania symboli akustycznych,

•         poziom B - semantyczny, dotyczący treści przekazywanych przez muzykę,

•         poziom C - estetyczny, dotyczący efektów wywoływanych przez muzykę.

Poziom akustyczny (wibracje, tj. drgania fal dźwiękowych) jest jedynym, który posiada miary (określenia) liczbowe. Symbolem akustycznym stanowiącym materiał muzyki jest dźwięk. „Dźwięk jest serią impulsów, których określona liczba na sekundę zwana jest częstotliwością. [...] Przewodzenie informacji wzdłuż nerwów również jest sekwencją impulsów, która (w przypadku słuchu) jest generowana przez ucho wewnętrzne. [...] Dźwięk powstaje w wyniku drgań jakiegoś przedmiotu. Jest więc energią kinetyczną, która może być zróżnicowana - chaotyczna lub uporządkowana, słaba bądź bardzo silna”^[5]. Posiada on cechy, które można obiektywnie stwierdzić i obliczyć, jednak ich subiektywna ocena wydawana przez słuchacza jest niejednokrotnie różna. Najważniejszymi cechami dźwięku są: wysokość, głośność, czas trwania i barwa.

Drugi z kolei, poziom semantyczny dotyczy treści zawartej, a następnie przekazywanej przez muzykę, czyli jest on nośnikiem informacji i znaczeń. Przekaz informacji odbywa się za pomocą swoistych środków muzycznych (symboli semantycznych), którymi są: melodia, rytm, tempo, metrum, dynamika czyli głośność, artykulacja, frazowanie, barwa oraz budowa formalna. Na tym poziomie zakłada się, iż muzyka zawiera treści o charakterze ogólniejszym (nie w znaczeniu treści pozamuzycznych przekazywanych przez program, efekty ilustracyjne, czy tekst w przypadku np. piosenki).

Ostatni, poziom estetyczny odnosi się do efektów wywoływanych przez muzykę, uchwycenia istoty i wartości dzieła muzycznego. Nie przemawia on do intelektu, lecz w sposób bezpośredni do uczuć, granicząc ze sferą zmysłów. Efekt ten związany jest w równiej mierze z rekcjami uczuciowymi i zmysłowymi (np. ruchowymi), jak również fizjologicznymi reakcjami ustroju człowieka. Rozpatrywanie poziomu estetycznego można odnieść do tak zwanego wyrazu muzycznego nadanego i odebranego (tzn. czy emocje, nastroje stanowią coś co powstaje pod wpływem muzyki, czy jednak są one projektowane przez odbiorcę w słuchanym utworze). Okazuje się, iż smutno nastrojony słuchacz pod wpływem oddziaływania wesołej muzyki rozwesela się, szybkiej - ożywia, natomiast pod wpływem smutnej muzyki u osoby radosnej nastrój obniża się^[6].

Wpływ muzyki na człowieka jest odczuwalny na trzech płaszczyznach: fizjologicznej, estetycznej oraz emocjonalnej. W zależności od jakości proponowanej muzyki, emocje jakie wywołuje ona u słuchacza, mogą powodować pozytywne lub negatywne zmiany fizjologiczne w organizmie. Zmiany te mogą dotyczyć m.in. cyklu oddechowego, efektywności systemu nerwowego, wrażliwości zmysłów, napięcia mięśniowego. Również wartości estetyczne, jakie zawiera muzyka, pełnią rolę terapeutyczną, ponieważ dostarczają rzeczywistej rozrywki, ukojenia lub spełniają marzenia. Jednostka najczęściej swoją aktualną potrzebę estetyczną zaspakaja poprzez poddawanie się nastrojowi muzyki, przeżywanie jej w indywidualny sposób, podejmowanie prób uchwycenia jej piękna^[7].

Należy podkreślić, iż w zakresie centralnego układu nerwowego muzyka oddziałuje przede wszystkim na emocje. „Reakcja emocjonalna to taka reakcja, w której bodziec wywołuje określone zmiany w organizmie. [...] Zmiany dotyczą narządów wewnętrznych i dokonują się za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego. W wielu przypadkach istnieje możliwość ich pomiaru jako funkcji zmian w zakresie tętna, ciśnienia tętniczego [,..]”^[8]. Oddziaływanie muzyki na emocje odzwierciedla się w zakresie ich przeżywania w trakcie słuchania utworu. Są to doznania takie jak: strach, smutek, złość, radość, uspokojenie, wyciszenie. Dodatkowo wywoływanie pewnych uczuć za pomocą muzyki wpływa na kształtowanie pewnego sposobu „przeżywania” muzyki, odmiennego u różnych słuchaczy. M. Kronenberger pisze, że reakcje emocjonalne na muzykę posiadają szczególne znaczenie. Często wywołują one ukierunkowane zmiany w percepcji, wyobraźni, procesach myślowych oraz w sferze motywacji. Zmianom tym podlegają reakcje dotyczące zachowania, jak również fizjologii organizmu (aktywności ruchowej, napięcia mięśniowego). Zdaniem autorki silne powiązanie muzyki z emocjami następuje przez dostarczenie człowiekowi różnych doznań emocjonalnych oraz zmianę sposobu ich postrzegania za pomocą wybranych elementów muzycznych^[9]. Emocjonalne doświadczanie muzyki może być pomocne w porządkowaniu wspomnień, ich integrowaniu oraz nadawaniu im formy metaforycznej. Zapamiętane fragmenty muzyki spełniają funkcję depozytu, swoistego banku pamięci istoty naszego „ja”.

Analiza introspekcyjna emocjonalnego przeżycia muzycznego jest ważnym narzędziem badawczym w technikach stosujących lecznicze oddziaływanie muzyki. Bodziec muzyczny aktywizuje tendencję do reagowania, następnie hamuje ją, powodując w końcu jej rozładowanie. Badania dotyczące tempa utworów pokazują, że wolniejsze tempo częściej wywołuje u słuchacza nastrój o charakterze spokoju, odprężenia, z kolei szybkie tempo wyzwala reakcje rześkości i aktywności. Także wykazano, że reakcje odbiorcy uzależnione są od wysokości rejestrów dźwięków. Dźwięki wysokie miały oddziaływanie powodujące poprawę humoru, natomiast dźwięki niskie wywoływały odczucie majestatyczności, powagi^[10].

Na odbiór bodźców akustycznych przez człowieka bezpośredni wpływ ma wiek. Wyniki badań wykazują, że wraz z wiekiem zmienia się zakres słyszalności oraz możliwości odbioru dźwięku. Również można dostrzec zmieniające się podejście emocjonalne do określonych rodzajów muzyki, co prawdopodobnie jest ściśle powiązane z kształtowaniem się gustu muzycznego. W związku z tym warto jest przedstawić stosunek człowieka do muzyki w poszczególnych grupach wiekowych.

Na wszelkiego rodzaju bodźce, głównie dźwięki, szczególnie wrażliwy jest umysł dziecka. Dziecko niezwykle szybko przyswaja nowe informacje, z łatwością podejmuje się wszelkich działań, także tych powiązanych z czynnym uprawianiem muzyki. W okresie dzieciństwa można już kształtować określone nawyki w kontekście obcowania z muzyką. Z czasem dziecko odkrywa możliwości, jakie niesie ze sobą muzyka, ona pozwala na przekazanie pewnych treści i uczuć, doświadczanie przeżyć emocjonalno - estetycznych czy też realizację własnych pomysłów twórczych.

Dla wieku adolescencji na kształtowanie stosunku jednostki do muzyki ogromny wpływ posiada środowisko, czyli poszczególne grupy młodzieżowe, co uwidacznia się w stylu ubioru, sposobie bycia, a przede wszystkim w podejmowaniu określonych czynności związanych z zainteresowaniami danej grupy. Jednym z elementów ekspresji emocjonalnej towarzyszącej zachowaniom grupowym jest dążenie do identyfikacji z określonymi trendami pojawiającymi się w muzyce. W dzisiejszych czasach, można stwierdzić, że w utworach młodzieżowych prawie zupełnie zanika znaczenie elementów muzycznych jako przekaźników treści programowych. Rytm, dynamika, tempo wykorzystywane są jedynie dla podkreślenia zawartych w utworach treści słownych. Ten etap rozwoju gustu muzycznego oparty jest na nieustannym poszukiwaniu obszarów, z którymi młodzież mogłaby się utożsamiać. A. Gluska wskazuje dodatkowo, że muzyka wpływa pozytywnie na rozwój młodzieży poprzez wypełnianie w ich życiu funkcji wychowawczej. Funkcja ta polega na zdolności muzyki do wywołania u odbiorców wewnętrznego wyciszenia i uspokojenia, intensyfikacji przeżyć emocjonalnych, niejednokrotnie trudnych do zdefiniowania^[11].

W wieku dojrzałym szczególny wpływ na kształtowanie gustu muzycznego ma środowisko społeczno - zawodowe. Czasem jest to wpływ niewielki, najczęściej jednak stopień integracji środowiska społeczno - zawodowego jest umiarkowany, w związku z czym nie oddziałuje znacząco na subiektywne wrażenia jednostki związane ze słuchaniem muzyki. Należy podkreślić, iż podatność emocjonalna na muzykę jest przede wszystkim zauważalna w dorosłym życiu. Osoby w wieku podeszłym wybierają szczególnie utwory melodyjne, o niezbyt skomplikowanej strukturze rytmicznej, łagodnym klimacie i czystym brzmieniu. Nie poszukują oni nowych wrażeń estetyczno - brzmieniowych, nie chcą doznawać nagłych wstrząsów emocjonalnych, w związku z czym odrzucają utwory o charakterze dynamicznym. Wybierają raczej te kojarzące się im z przeszłością, budzące określone wspomnienia^[12].

„Muzyka jest doświadczeniem uniwersalnym, ponieważ każdy może je dzielić. Jej podstawowe elementy: melodia, harmonia i rytm oddziałują na nas i pobudzają w nas określone funkcje psychofizyczne. Dzieje się tak, ponieważ przekaz i siła wyrazu jakie niesie muzyka, zawierają cały zakres ekspresji emocjonalnej. Muzyka może więc towarzyszyć ludzkiemu doświadczeniu i wspierać je we wszystkich aspektach życia emocjonalnego”^[13]. Dlatego też m.in. może być ona stosowana w działaniach o charakterze leczniczym, oddziałującym pozytywnie na organizm oraz psychikę człowieka.

---

^[1]   M. Kronenberger, Muzykoterapia: podstawy teoretyczne..., dz. cyt., s. 55.

^[2]   Por. E. Jaborska, Muzykoterapia w szkole [w:] „Nauczyciel i Szkoła” Nr 1/2, 2004, s. 269.

^[3]    Por. H. Cesarz, Refleksje nad możliwościami wykorzystania muzykoterapii w pedagogice specjalnej [w:] Wybrane problemy pedagogiki specjalnej: teoria, diagnoza, terapia, pod red. M. Sekułowicz, Wrocław 2006, Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, s. 189.

^[4]   E. Galińska, Muzykoterapia [w:] Psychoterapia - teoria, pod red. L. Grzesiuk, Warszawa 2005, Wyd. Psychologii i Kultury ENTENTA, s. 533.

^[5]   M. Kronenberger, Muzykoterapia: podstawy teoretyczne..., dz. cyt., s. 37.

^[6]   Por. E. Jaborska, Muzykoterapia w szkole..., dz. cyt., s. 270.

^[7]   Por. M. Kronenberger, Muzykoterapia: podstawy teoretyczne..., dz. cyt., s. 55.

^[8]   M. Janiszewski, Muzykoterapia aktywna, Warszawa 1993, Wyd. Naukowe PWN Spółka z o.o., s. 42.

^[9]   Por. M. Kronenberger, Muzykoterapia: podstawy teoretyczne..., dz. cyt., s. 57.

^[10] M. Janiszewski, Muzykoterapia aktywna..., dz. cyt., s. 46.

^[11]  Por. A. Gluska, Muzyka jako terapia w różnych dziedzinach życia [w:] Muzyka, światło, ruch w rozwoju osobowości człowieka, pod red. D. Kadłubca, A. Adamskiego, Bielsko-Biała 2009, Firma Poligraficzno - Wyd. „Compal”, s. 75.

^[12] Por. M. Kronenberger, Muzykoterapia: podstawy teoretyczne..., dz. cyt., s. 43-45.

^[13]   P. Nordoff, C. Robbins, Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Historia, metoda i praktyka, Kraków 2008, Oficyna Wyd. „Impuls”, s. 17.