Rozwój fizyczny dziecka

Pojęciem rozwój fizyczny określa się przemiany, jakie zachodzą w organizmie, a które zmierzają do ukształtowania się pojedynczej komórki złożonego organizmu. Proces ten polega na rośnięciu i różnicowaniu się komórek i tkanek, wzbogacaniu się struktury i funkcji poszczególnych narządów oraz uzyskiwaniu coraz pełniejszej aktywności [1]. H. Spencer przyjął, iż rozwój to z jednej strony wzrastające zróżnicowanie danego układu, z drugiej - wzrastające uporządkowanie i integracja. Przechodzenie od stanów jednorodności do różnorodności oraz od nieokreśloności i chaosu do uporządkowania i integracji [2].

H. Tomae przedstawia ogólną definicję, według której rozwój to: „[…] ciąg zmian pozostających między sobą we wzajemnym związku i występujących w sposób uporządkowany w określonych miejscach na continuum czasowym biegu życia jednostki” [3]. E. B. Hurlock uważa, że rozwój dotyczy zmian jakościowych i ilościowych. Można go określić jako progresyjną serię uporządkowanych i spójnych zmian [4]. Natomiast Z. Bartkowiak określa rozwój fizyczny „jako ciągły i długotrwały proces przebiegający nierównomiernie i skokowo, jako skomplikowany łańcuch przemian prowadzący do ukształtowania złożonego i precyzyjnego tworu, jakim jest dojrzały i doskonały ustrój ludzki” [5]. Według R. Przewędy przez rozwój fizyczny rozumie się przemiany, które doprowadzają do ukształtowania z prostej konstrukcji komórkowej tak złożonego, precyzyjnego i doskonałego tworu, jakim jest organizm dorosłego człowieka. To zjawisko przemian polega na rośnięciu, różnicowaniu się komórek i tkanek, doskonaleniu struktury i funkcji poszczególnych narządów i zdobywaniu w ten sposób coraz większej samodzielności osobniczej oraz dojrzałości [6]. Doskonalenie się struktury organizmu umożliwia wykonywanie coraz bardziej złożonych czynności, co następuje nie tylko pod wpływem biologicznego dojrzewania, lecz również i zewnętrznych warunków, w jakich dojrzewanie organizmu następuje. Człowiek nigdy nie jest zakończonym tworem rozwoju. Zawsze się zmienia i na każdym etapie rozwoju jest inny.

Wiek wczesnoszkolny to okres między siódmym a dziesiątym rokiem życia. Okres ten dzieli się na dwa podokresy: siódmy i ósmy rok życia jako faza pierwsza oraz dziewiąty i dziesiąty rok życia – faza druga. Według niektórych autorów wiek wczesnoszkolny obejmuje siódmy – jedenasty czy nawet dwunasty rok życia dziecka. Najczęściej rozpatrywany jest podział ontogenezy na etapy rozwojowe według M. Żebrowskiej, która za młodszy wiek szkolny przyjmuje okres od 7 do 11-12 lat [7].

Wiek wczesnoszkolny to okres o granicy płynnej, jego długość nie może być ściśle określona, gdyż cechuje się dużą indywidualnością. Trwa od osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej do pojawiania się objawów dojrzewania płciowego. Jest to etap, w którym dziecko podejmuje obowiązki szkolne, zmieniające jego dotychczasowy tryb życia. Jednak Maria Przetacznik-Gierowska i Grażyna Makiełło-Jarża nie zalecają stosowania terminu „młodszy wiek szkolny” lub „wiek wczesnoszkolny”, gdyż terminy te sugerują związek rozwoju z systemem organizacji oświaty, zależnym od tradycji, a zarazem podlegającym reformom. Ponadto szkoła nie jest jedynym środowiskiem wychowawczym oddziałującym na dziecko w okresie późnego dzieciństwa. Wpływa na nie również nadal rodzina i wzrasta oddziaływanie grup rówieśniczych na jego rozwój psychiczny [8].

 Dzieci rozpoczynają systematyczną naukę w wieku 7 lat i ten rok uważany jest za granicę dzielącą okres przedszkolny od nowego stadium ich rozwoju. Granica ta jednak jest umowna i ruchoma. W ustawodawstwie polskim stwierdza się, że może zostać udzielone zezwolenie na rozpoczęcie wypełniania obowiązku szkolnego o rok wcześniej lub o rok później. O gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej decyduje dojrzałość szkolna.

 Dojrzałość szkolna to osiągnięcie odpowiedniego poziomu rozwoju intelektualnego, społecznego i biologicznego, na który składa się stan zdrowia, rozwój sił fizycznych, sprawność motoryczna, dobra koordynacja ruchów. Siedmiolatek dojrzały pod względem fizycznym to dziecko, które jest ogólnie sprawne ruchowo, posiada dobrą sprawność manualną i niezaburzoną koordynację wzrokowo–ruchową.

Dziecko dojrzałe do podjęcia nauki w szkole to takie, które:

1)   jest dostatecznie rozwinięte fizycznie i ruchowo, zwłaszcza w zakresie precyzyjnych ruchów rąk i palców;

2)   posiada dobrą orientację w otoczeniu oraz określony zasób wiedzy ogólnej o świecie;

3)   posiada na tyle rozwinięte zdolności komunikacyjne, aby móc porozumiewać się w sposób zrozumiały dla rozmówcy (zarówno dorosłego jak i rówieśnika);

4)   potrafi działać intencjonalnie, tzn. podejmuje celowe czynności i wykonuje je do końca;

5)   jest uspołecznione w stopniu pozwalającym na zgodne i przyjazne współdziałanie z rówieśnikami, liczenie się z chęciami i życzeniami innych oraz wykonywanie poleceń kierowanych przez dorosłych do całej grupy dzieci;

6)   jest na tyle dojrzałe emocjonalnie, aby rozstać się z matką na czas pobytu w szkole oraz kontrolować doświadczane emocje (lęk, złość i inne) nie uzewnętrzniając ich w sposób zbyt gwałtowny [9].

Młodszy wiek szkolny, nazywany także późnym dzieciństwem, stanowi dla dziecka i jego rodziny rodzaj pomostu między dzieciństwem a adolescencją. Pierwsza klasa szkoły podstawowej bywa traktowana jako etap przejściowy między wiekiem przedszkolnym a szkolnym, natomiast klasa szósta stanowi przejście od fazy dzieciństwa do fazy dorastania, czyli okresu wczesnej adolescencji.

W okresie późnego dzieciństwa można wyróżnić następujące rodzaje zmian:

1)      przekształcanie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne;

2)      dalszy rozwój funkcji psychicznych i ich integrację umożliwiającą dostosowanie się do nowych sytuacji, zadań i wymagań;

3)      trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła staje się instytucją wychowawczą i miejscem spotkań z rówieśnikami) poza bezpośrednim wpływem rodziców; oznacza to poddanie się innym rodzajom wpływów społecznych, odmiennych od rodzinnych, ale często tak samo ważnych;

4)      podjęcie nowej roli społecznej – roli ucznia [10].

Dziecko, stając u progu szkoły, jest pod względem rozwoju fizycznego znacznie silniejsze i dojrzalsze od dziecka, które rozpoczynało okres przedszkolny. „Każde dziecko rozwija się w innym tempie, w odmiennych warunkach środowiskowych, każde jest odrębną indywidualnością. Różni się od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi” [11]. Jednak mimo dużych różnic indywidualnych między poszczególnymi dziećmi rozwój psychofizyczny przebiega w sposób podobny u dzieci w tym samym wieku tak, że występują cechy typowe i charakterystyczne dla kolejnych okresów życia dziecka. Są to tzw. właściwości wieku, które należy rozumieć jako rysy typowe dla okresu rozwojowego, a nie jako cechy, które charakteryzują dziecko w każdym roku życia. Właściwości te zmieniają się w różnym tempie i rytmie.

W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym świadczy już nie tempo przyrostu wagi i wzrostu, lecz fakt, że dziecko staje się silne i odporne na choroby [12]. Wzrost siły i odporności dziecka związany jest z roz­wojem zachodzącym w obrębie podstawowych ukła­dów: w układzie pokarmowym, kostnym, oddechowym i mięśnio­wym. W okresie tym dzieci chorują zdecydowanie mniej, gdyż wiąże się to ze wzmocnieniem się układu krwionośnego, oddechowego i limfatycznego, a najczęstsze choroby, na które dzieci zapadają, związane są z układem oddechowym.

Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Jednakże między 6 a 8 rokiem życia zachodzi zjawisko wczesnego skoku wzrostowego, zwanego „skokiem szkolnym” [13]. Zwiększa się ponadto ogólna ruchliwość dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało, płuca nie są jeszcze w pełni rozwinięte, ale analizatory, zwłaszcza wzrokowy, funkcjonują już tak sprawnie jak u dorosłych[14].

Zęby mleczne wymienione zostają na stałe. Pod koniec okresu późnego dzieciństwa uzębienie staje się prawie pełne, z wyjątkiem zębów mądrości. Zanikają dziecięce proporcje budowy ciała. Zwłaszcza pod koniec okresu wczesnoszkolnego, w wieku 9—11 lat, proporcje bu­dowy ciała małego człowieka niemal nie różnią się od dorosłego. Oczywiście, rozwój fizyczny dziecka, czyli kształtowanie się proporcji ciała oraz przyrost długoś­ci i wagi, jest sprawą indywidualną [15].

Rozwój fizyczny przebiega odmiennie u dziewcząt i chłopców. Coraz wyraźniej zaznaczają się różnice indywidualne widoczne w budowie i tempie rozwoju. Zaczynają zanikać dziecięce proporcje budowy ciała. Ogólną dojrzałość kośćca dziewczęta uzyskują wcześniej. Różnice demorficzne, polegające nie tyle na wielkości, co na innych proporcjach i innych stosunkach między składnikami ciała (tkankami: kostną, mięśniową i tłuszczową), powodują różnice w kształtach ciała, co rzutuje na sprawność fizyczną. W młodszym wieku szkolnym chłopcy są sprawniejsi od dziewcząt, a wiąże się to zarówno z cechami biologicznymi budowy ciała, jak i odmiennością ruchowych zainteresowań [16].

Układ kostny dzieci w młodszym wieku szkolnym zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, jest miękki i plastyczny, co sprzyja różnym deformacjom, na przykład podczas siedzenia. Mięśnie są także jeszcze słabo rozwinięte. W związku z szybszym rozwojem mięśni dużych i znaczną pobudliwością, dzieci wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich nie dostosowanych do tempa pracy. Męczą się bardziej przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji. Między 9 a 11 rokiem życia, kostnieje znacznie kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i większego obciążenia zarówno pracami piśmiennymi jak i pewnymi pracami fizycznymi. Nie należy jednak czynić tego w klasie I i II [17].

Tempo rozwoju mięśni w pierwszych latach nauki szkolnej jest nieznaczne. Wcześniej rozwijają się mięśnie duże, dlatego dzieci wykonują więcej ruchów dużych, silnych niż drobnych, manipulacyjnych. Największy przyrost mięśni przypada miedzy piątym a szóstym rokiem życia, ale nie oznacza to jednak dużej gotowości dziecka do wysiłku fizycznego. Wynika to stad, iż mięśnie zawierają więcej wody a mniej białka i substancji stałych niż mięśnie dorosłego człowieka, są wiec wiotkie i delikatne. Dziecko nie jest więc wytrzymałe na fizyczne wysiłki. „W dalszym ciągu jednak słabe są wiązadła, co bywa przyczyną występowania urazów i wad postawy, zwłaszcza skrzywień kręgosłupa” [18]. Dlatego należy uważnie dzieciom dawkować wysiłek fizyczny, przestrzegać zmienności pozycji ciała oraz stwarzać warunki do swobodnego, zmiennego rytmu i tempa ruchów.

Poprzez trenowanie mięśni, hemoglobina zawarta w nich zwiększa się, dzięki czemu ruchy są bardziej skoordynowane, precyzyjne i mniej podatne na zmęczenie. Rozwojowi ruchów i zwiększeniu zdolności dziecka do wysiłku sprzyjają zabawy i ćwiczenia ruchowe na świeżym powietrzu [19], dzięki którym zwiększa się objętość włókien mięśniowych, co powoduje wzrost siły i sprężystości mięśni. Nie zawsze jednak mięśnie są wystarczająco mocne, powodują zachwianie się równowagi w postawie ciała. Jeśli na przykład mięśnie brzucha są słabe, dziecko ma wypięty brzuch do przodu, a klatkę piersiową cofniętą. Powoduje to wygięcie kręgosłupa, a także pochylenie szyi do przodu. Postawa taka jest nieprawidłowa. Złe postawy kształtują się także, jeśli mięsnie są słabo unerwione. Wtedy słaba jest kontrola mózgu podczas wykonywania różnych czynności. Niedostateczna ilość środków odżywczych, tlenu, zmęczenie fizyczne bądź umysłowe może również przyczynić się do powstawania nieprawidłowych postaw ciała.

Organizm dziecka w młodszym wieku szkolnym rozwija się. Dziecko w wieku szkolnym może powstrzymywać się od jedzenia przez dłuższy czas, ponieważ wydzielanie, trawienie, wchłanianie i wydalanie stają się coraz bardziej uregulowane. W związku z tym, zmieniają się jego potrzeby związane z odżywianiem, posiłki nie muszą być już serwowane tak często i punktualnie jak dotychczas, za to o wiele ważniejsza staje się wartość energetyczna spożywanych pokarmów, gdyż dzieci potrzebują białek i witamin, a nie pustych, bezużytecznych kalorii zawartych w cukierkach, słodkich napojach i słodyczach. Zapotrzebowanie organizmu na kalorie jest w tym okresie duże, prawie dwa razy większe na 1 kg wagi niż u człowieka dorosłego, ponieważ znaczną część pożywienia organizm zużywa na dalszy rozrost ciała[20].

 Układ oddechowy także ulega zmianom. Ciężar płuc wzrasta prawie dziesięciokrotnie przed zakończeniem okresu średniego dzieciństwa. Tempo oddechu obniża się. W miarę jak układ oddechowy pracuje coraz bardziej ekonomicznie i ujawnia większą elastyczność, oddychanie staje się wolniejsze i głębsze.

Układ krążenia rozwija się w powolnym tempie. Serce jest teraz mniejsze w stosunku do rozmiarów ciała, ale stale rośnie. Częstość akcji serca stopniowo się obniża, a ciśnienie krwi podnosi.

 Mózg dziecka rozwija się wolniej niż całe ciało, ale w okresie średniego dzieciństwa zbliża się do swej dojrzałej wielkości i wagi. Wzrostowi rozmiaru i ciężaru towarzyszy wzrost obwodu głowy. Ciężar mózgu dziecka 9-letniego wynosi 1300g (człowieka dorosłego 1400g). Najszybciej rosną i rozwijają się płaty czołowe. Dojrzewa kora mózgowa i wzrasta jej wpływ na niższe części układu nerwowego. Proces dojrzewania komórek mózgowych przejawia się w rozwoju różnorodnych funkcji mózgu, między innymi w trwałości związków warunkowych i szybkości automatyzacji [21].

Wzrasta poziom wrażliwości zmysłowej. Rozwijają się funkcje sfery intelektualnej: analiza i synteza wzrokowa, słuchowa, kinestetyczno- ruchowa. Ogólnie rzecz biorąc dzieci w tym okresie rozwijają się różnie. Zależne to jest od indywidualnej zmienności. Źródłem tej zmienności są czynniki dziedziczne oraz środowiskowe. Dziewczynki są bardziej sprawne manualnie, ale biegają zdecydowanie wolniej od chłopców. Z czasem ich umiejętności zrównują się.

Prawidłowy rozwój fizyczny zależy od wielu czynników. Główne z nich to: wrodzone możliwości rozrostu, stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii, wpływy środowiskowe, racjonalne odżywianie, psychiczne samopoczucie dziecka oraz stan zdrowia. Stan zdrowia dziecka w dużej mierze decyduje o osiąganiu przez dziecko powodzenia w szkole. Niski poziom sprawności dziecka może być spowodowany różnymi procesami chorobowymi, pewnymi wadami budowy, słabą koordynacją ruchów, zaburzeniami somatycznymi. Zły stan zdrowia dziecka decyduje także o nieregularności uczęszczania do szkoły.

Duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju fizycznego dziecka ma też jego psychiczne samopoczucie – stan dobrego społeczno-uczuciowego dostosowania się do środowiska. Dla potwierdzenia tej opinii Lidia Wołoszynowa przytacza stwierdzenie E. Łazanowskiego i H. Tomaszewskiej: „Dziecko nieszczęśliwe źle rośnie” [22].

---

[1] H. Cudak, Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, [w:] Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym , PTHP, Warszawa 1999, s. 189.

[2] H. Spencer, Psychologia rozwoju człowieka, [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdansk 2000.

[3] Cyt. za: M. Przetacznik – Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 48 – 49.

[4] E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1986, s. 20.

[5] Z. Bartkowiak, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, WSiP, Warszawa 1986, s. 20.

[6] R. Przeweda, Rozwój somatyczny i motoryczny, WSiP, Warszawa 1981, s. 9.

[7] Zob. M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa1985, s. 43.

[8] Ibidem, s. 43.

[9] R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.) Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 131.

[10] Ibidem, s. 130.

[11] L. Zdunkiewicz, Nauczanie początkowe w aspektach higienicznych, „ Życie Szkoły”, 1985, nr 4/5.

[12] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975, s. 532.

[13] Zob. N. Wolański, M. Pyżuk, Rozwój fizyczny w okresie dorastania i sposoby jego kontroli (ze szczególnym uwzględnieniem dojrzewania płciowego), [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, seria II, t. 7, PWN, Warszawa 1970.

[14] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 532.

[15] I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s. 16.

[16] Ibidem, s. 538.

[17] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 533.

[18] A. Jaczewski, Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, WSiP, Warszawa 1993, s.64.

[19] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 533.

[20] Ibidem, s. 539.

[21] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 533.

[22] E. Łazanowski, H. Tomaszewska, Rozwój fizyczny dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym z okresem dojrzewania płciowego włącznie, [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, seria II, t. 1, PWN, Warszawa 1966, s. 101.