Sztuka jako możliwość terapeutycznego oddziaływania na dziecko

Od wieków sztuka, powiązana z nią twórczość oraz ekspresyjność, stanowią nieodłączne elementy mające odzwierciedlenie w codziennych działaniach każdego człowieka. Z pojęciem sztuki najczęściej utożsamiane są różnorakie dzieła malarskie, architektoniczne, literackie, poetyckie, rzeźbiarskie czy też utwory muzyczne. Dzieło sztuki stanowi pewien wytwór, znajdujący swój wyraz w przeżyciach estetycznych, kształtujących wrażliwość i stymulujących wyobraźnię poszczególnych osób.

W literaturze przedmiotu można odnaleźć różnorakie rozumienie sztuki. I. Wojnar określa ją jako sposób życia, dzięki któremu człowiek może się wypowiedzieć w sposób pełny, lepiej kształtować i rozumieć własne życie^[1]. W. Tatarkiewicz rozpatruje sztukę z punktu widzenia aktywności twórczej, osobistej refleksji, ujmując ją jako „odtwarzanie rzeczy bądź konstruowanie form, bądź wytwarzanie przeżyć - jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać”^[2]. Natomiast S. Szuman utożsamia pojęcie sztuki z całokształtem wytworów kultury artystycznej oraz z dziełem sztuki. Nazwa i pojęcie sztuki obejmuje wszystkie wytwory człowieka posiadające wartość estetyczną, czyli takie dzieła, które dzięki swoim pewnym właściwościom zdolne są budzić doznania i przeżycia estetyczne u osób znajdujących się w zasięgu ich oddziaływania”^[3].

Niektórzy autorzy zaznaczają, że nie można wskazać na jedną, uniwersalną definicję sztuki. Ich zdaniem wynika to z faktu, że pojęcie sztuki obejmuje wiele różnorodnych elementów, jak również zazwyczaj jest utożsamiane z nieograniczonością oraz indywidualnością. Przykładowo Weise podkreśla, iż sztuka jest wolna, w związku z czym „gwarancja wolności nie może być ograniczana przez jakąś definicję, która różnie ocenia poszczególne formy obrazowania i tylko niektóre z nich określa jako sztukę”^[4]. Borgeest z kolei stwierdza, iż w zasadzie „nikt nie wie, czym jest sztuka; każdy wie, że rozumienie odnośnie sztuki podlega nieustającym przemianom i że osądy nad poszczególnymi dziełami nie są niczym więcej jak tylko prywatnymi spekulacjami”^[5].

Sztuce przypisywane jest pełnienie różnorakich funkcji. Za jej pośrednictwem można wyrażać własne uczucia, emocje, marzenia, wyznawane wartości a także „uwieczniać” historię, by w ten sposób przekazywać dziedzictwo następnym pokoleniom. Również sztuka może zaspakajać różnorakie potrzeby człowieka, łagodzić frustracje, wewnętrzne napięcia. Jest ona formą aktywności twórczej, w której człowiek będąc jednocześnie odbiorcą, jak również twórcą, posiada możliwość korzystania z własnej wyobraźni, ekspresji, co stanowi naturalną skłonność do komunikowania innym własnych myśli i przeżyć. „Kontakt ze sztuką to nie tylko przeżycie estetyczne, akt poznawczy, wzruszenie, to nie tylko umiejętność odczytywania kodów i symboli kultury, lecz również szukanie i wybieranie wartości, otwarcie się i porozumiewanie na coraz wyższym piętrze spotkania”^[6]. Sztuka pozwala człowiekowi zetknąć się z otaczającą rzeczywistością, stwarza możliwość połączenia wiedzy z doświadczeniem i przeżyciem, rozwijając równocześnie intelekt, emocje i umiejętności.

Współcześnie coraz częściej podkreśla się możliwość terapeutycznego oddziaływania na człowieka poprzez sztukę. Funkcja terapeutyczna sztuki jest stosowana w różnorodnych działaniach leczniczych czy też rewalidacyjnych, mających na celu rozwijanie bądź też umacnianie zaburzonych funkcji. L. S. Wygotski zaznacza, iż uczestnictwo w procesie twórczym posiada uzdrawiającą moc. Sztuka ma działania katarktyczne - jej przeżywanie, zwłaszcza czynne, na poziomie aktywności, nie tylko odbioru [...] powoduje odkrywanie głębokich i prawdziwie humanistycznych prawd o życiu, co intensyfikuje duchowe siły człowieka. Sztuka powinna być sposobem budowania życia, ponieważ pomaga żyć, czyni życie pełniejszym i nadaje mu sens”^[7].

Źródła terapeutycznego wykorzystywania sztuki sięgają starożytności. Grecy znali wpływ sztuki zarówno na duszę jak i ciało człowieka, o czym świadczy ich dbałość o estetykę zakładów leczniczych, tzw. asklepiejonów (ośrodków kultu boga Asklepiosa). Wszystko co się w nich znajdowało nasycone było pięknem, co umożliwiało estetoterapię. Kontakt ze sztuką pełnił rolę katarktyczną, czyli oczyszczającą, rozładowującą napięcia, uczucia i wzruszenia. Podczas katharsis męczące i przykre uczucia ulegały pewnemu rozładowaniu, przezwyciężeniu i przemianie w uczucia im przeciwstawne. Natomiast na początku XIX wieku rosyjski lekarz Mudrow, w dziele pt. „Przestrogi dla młodych lekarzy”, nawiązując do poglądów Platona i Cycerona zaznaczył, iż „znając wzajemne oddziaływania duszy i ciała, trzeba wiedzieć, że są duchowe lekarstwa, które leczą także ciało. Takim lekarstwem jest sztuka. W sztuce zawarta jest siła ducha, która jest w stanie zwyciężyć cielesny ból, nostalgię, wewnętrzny niepokój”^[8].

Psychoterapeutyczne oddziaływanie sztuki na człowieka może mieć dwojaką postać, a mianowicie: bierną lub czynną. Oddziaływanie bierne polega na aktywnym obcowaniu jednostki z szeroko pojętą sztuką, czyli plastyką, muzyką, teatrem, filmem. Odbywa się ono pod nadzorem psychoterapeuty, który decyduje o rodzaju i formie sztuki w odniesieniu do konkretnego pacjenta. Należy zaznaczyć, iż nie może to być przypadkowe dzieło sztuki, ponieważ zawsze powinien być uwzględniony cel, który zamierza się osiągnąć. Terapeuta ma za zadanie odpowiednio przygotować pacjenta, czego dokonuje poprzez omówienie i wyjaśnienie znaczenia wybranego dzieła sztuki, jak również zachęcenie do aktywnego odbioru przekazywanych treści. Natomiast w oddziaływaniu czynnym, posiadającym większą moc działania terapeutycznego, pacjenci tworzą konkretne dzieła sztuki (głównie plastyczne: malowanie, rzeźbienie, lepienie, tkanie), grają na instrumentach muzycznych, tworzą spektakle teatralne. Najważniejsze jest zachęcenie osoby do wykonania danego dzieła, pokazania i nauczenia jej danych technik artystycznych, jak również omówienie i przeanalizowanie wytworzonego dzieła^[9].

„Wykorzystanie sztuki i twórczości w celach leczniczych, osiągnięcie terapeutycznej zmiany poprzez aktywność twórczą określane jest pojęciem arteterapii. Arteterapia znajduje coraz szersze zastosowanie w odniesieniu zarówno do osób chorych, jak również w odniesieniu do osób zdrowych, ponieważ ma ważne znaczenie profilaktyczne, pozwala m.in. na dokonywanie różnorodnych zmian w swoim zachowaniu”^[10].

---

^[1]  Por. P. Słowik, Sztuka jako możliwość psychoterapeutycznego oddziaływania na dziecko [w:] Sztuka a świat dziecka, red. nauk. J. Kida. Rzeszów 1996, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 406.

^[2] W. Tatarkiewicz, Droga przez estetykę, Warszawa 1972, Wyd. PWN, s. 35.

^[3]  M. Butrymowicz, Integrująca rola sztuki w edukacji wczesnoszkolnej [w:] Sztuka a świat dziecka..., dz. cyt., s. 228.

^[4]  D. Braun, Podręcznik rozwijania kreatywności: sztuka i twórczość w pracy z dziećmi, Kielce 2009, Wyd. Jedność, s. 94.

^[5] Tamże.

^[6]  E. Olinkiewicz, Sztuka - Wyobraźnia - Poszukiwane metody [w:] Studia o Sztuce dla Dziecka. Z. 9., Poznań 1995, Ogólnopolski Ośrodek Sztuki dla Dzieci i Młodzieży, s. 85.

^[7]  E. Turska, Profilaktyczno - terapeutyczna funkcja sztuki [w:] Estetyczny wymiar edukacji, red. nauk. J. Szulakowska - Kulawik, Bytom 2007, Wyd. Kolegium Nauczycielskie, s. 42.

^[8]   P. Rozmysłowicz, Arteterapia jako metoda korygowania zaburzeń emocjonalnych [w:] Metody i formy terapii sztuką, red. nauk. L. Kataryńczuk - Mania, Zielona Góra 2005, Oficyna Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 11.

^[9]   Por. P. Słowik, Sztuka jako możliwość... ,dz. cyt., s. 404-406.

^[10] E. Turska, Profilaktyczno - terapeutyczna funkcja sztuki..., dz. cyt., s. 42.