Rozwój społeczny dziecka

Przez rozwój społeczny najczęściej rozumie się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, iż jednostka ta staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa. Zdaniem Ł. Muszyńskiej „rozwój społeczny dokonuje się przez pełnienie różnych, coraz bardziej złożonych ról społecznych. Pełnienie tych ról wiąże się z wprowadzeniem w coraz szersze środowisko społeczne” [1]. W procesie uspołeczniania szczególną rolę odgrywa środowisko, w którym dziecko wzrasta, a które tworzą szkoła, dom rodzinny, różne instytucje wychowania pozaszkolnego, organizacje dziecięce i młodzieżowe, drużyny sportowe, a także samorzutnie tworzące się zespoły rówieśnicze.

 Środowisko dziecka należy rozpatrywać dwóch aspektach: osobowym i nieosobowym. W sensie osobowym środowisko stanowi układ stosunków międzyludzkich, w których dziecko wzrasta i rozwija się i które mają zasadnicze znaczenie w procesie formowania się jego osobowości. W sensie nieosobowym tworzy je dziedzictwo kulturowe: język, wiedza, dobra kulturalne i materialne, tradycje, zwyczaje, przekonania, postawy społeczne i uczuciowe reprezentatywne dla społeczeństwa lub kręgu środowiskowego, w którym dziecko żyje [2].

Dom rodzinny jest pierwszym i podstawowym środowiskiem, w którym rozpoczyna się rozwój społeczny dziecka. Dziecko, będąc w naturalnych układach i relacjach z domownikami, uczy się postaw i form zachowania wobec innych, poznaje zależności, jakie istnieją między członkami rodziny, odnajduje swoje miejsce, prawa i obowiązki, jak też prawa i obowiązki innych osób tworzących rodzinę. Później dziecko rozszerza swe postawy i zachowania społeczne na innych ludzi i w ten sposób rodzina jest dla dziecka fundamentem, na którym tworzy się jego struktura społeczna, jego schemat poznawczy odnoszący się do faktów społecznych.

Szkoła natomiast, wprowadzając swoich uczniów i wychowanków w kulturę kraju, w którym żyją, przekazuje im określoną wiedzę, zaszczepia społeczne i moralne normy postępowania oraz ideały, kształtuje światopogląd, wyrabia postawy i przekonania zgodne z przyjętą w danym kraju ideologią społeczną. W ten sposób szkoła przygotowuje swoich wychowanków do współżycia i współdziałania w społeczeństwie.

 Funkcję uspołeczniania dzieci dzieli szkoła z innymi środowiskami. Wśród nich duże znaczenie odgrywają formalne i nieformalne grupy rówieśnicze. Podstawową grupą formalną jest klasa szkolna, w ramach której dokonuje się nie tylko proces przyswajania przez uczniów wiedzy wyznaczonej programami, lecz odbywa się także proces szkolnego wychowania społecznego.

Dzięki różnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a także ze starszymi kolegami, zaczyna intensywnie rozwijać się świadomość społeczna dzieci. Świadomość ta jest etapowa, bowiem przeobrażenia obejmują nie tylko klasę szkolną, ale i samorzutnie tworzące się grupy nieformalne.

 L.Wołoszynowa za Hurlockiem wymienia następujące etapy rozwoju:

1) Okres przejściowy przystosowania się do grupy, trwający od 6 - 7 do 8 - 9 roku życia. Jest to okres „grup przelotnych”, mało licznych, składających się z dwojga, trojga dzieci, przeważnie tej samej płci i powstających spontanicznie w celach zabawy.

2) Powstawanie „paczek” i „band”. Tworzenie się ich przypada na okres od 8 - 9 roku życia i trwa, choć w zmienionej postaci, jeszcze w okresie dorastania” [3] .

Bandy i mniejsze paczki rozwijają własne systemy wartości, obyczajów, rodzą „mody” zabawowe, ubraniowe itp. Uczestnictwo w bandzie daje dziecku swoiste poczucie osiągnięcia pozycji społecznej, co wytwarza poczucie lojalności wobec bandy i jej członków.

Pod koniec młodszego wieku szkolnego dziecko powinno osiągnąć już taki poziom rozwoju społecznego, który umożliwia mu harmonijne współżycie z zespołem rówieśniczym. Powinno także posiąść typowe formy aktywności społecznej, takie jak: osiąganie celów osobistych poprzez działanie na rzecz grupy, podporządkowanie się interesom i normom grupy, inicjowanie działalności dla jej dobra.

Chętnie podejmowaną i kształcącą w tym wieku formą aktywności dziecięcej są grupowe zabawy ruchowe z regułami gry. Współzawodnictwo, walka, ale i wzajemna pomoc stwarza sposobność do wykazania się zręcznością, bystrością, wytrzymałością - niezmiennie pociąga dzieci i zaprawia do zespołowego działania. Współzawodnictwo, chętnie podejmowane przez dzieci w tym okresie, zaznacza się także w nauce i w uprawianych przez nie grach intelektualnych.

Szkoła stwarza dziecku nowe możliwości w zakresie poznawania różnorodnych sytuacji społecznych. Dziecko w młodszym wieku szkolnym w sposób wyraźnie aktywny dąży do towarzystwa innych dzieci, zaczyna interesować się społecznymi sprawami swojej klasy i zabiega o zdobycie pozycji w zespole. Uczniowie klasy I dążą do towarzystwa rówieśników i do wspólnego działania, ale nie mają jeszcze poczucia wspólnoty celów i zadań. Jednoczy ich wprawdzie skierowanie uwagi na nauczyciela, lecz w istocie każde dziecko w klasie jest jakby odizolowane od innych, starannie wykonują polecenia nauczyciela, ale opinią zespołu klasowego właściwie się nie istnieją. Dzieci w tych klasach często skarżą się na kolegów nie mając jednak intencji zaszkodzenia im, lecz chcąc głównie zachować porządek w klasie lub usunąć coś, co im przeszkadza w wykonywaniu zadania. W klasie III i IV skargi indywidualne bywają przez kolegów potępiane podobnie, jak „krycie” złego zachowania się kolegi. W tym wieku wszystkie ważniejsze wypadki omawia się w klasie zbiorowo i dzieci zaczynają się liczyć z opinią społeczną [4].

Uczniom klasy I nie sprawia żadnej różnicy to, czy nauczyciel uczynił im uwagę w cztery oczy, czy wobec całej klasy. Dla uczniów klasy III i IV stanowi to ogromną różnicę. Nagany udzielane wobec całej klasy przeżywają oni o wiele silniej.

            W ciągu kilku pierwszych lat nauki zachodzą też poważne zmiany w stosunkach koleżeńskich dzieci. Uczniowie I klasy nie mają przy nawiązywaniu kontaktów społecznych specjalnych wymagań. Często przyjaźnią się ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają lub siedzą razem ze sobą w ławce. Z upływem czasu zmieniają się kryteria doboru kolegów. W klasie I dobry kolega to ten, który dobrze się uczy, ważna jest tu ocena z punktu widzenia nauczyciela i stosunek ucznia do obowiązków szkolnych; w klasie II i III dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, kto jest koleżeński i broni słabszych. Pod koniec klasy III kryterium oceny dobrego kolegi nabiera charakteru moralnego, dobry kolega powinien być sprawiedliwy, śmiały, prawdomówny, wrażliwy na potrzeby innych, uczynny, otwarty itp.[5].

Przez rozwój społeczny rozumie się szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, iż jednostka ta staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa [6]. W rozwoju społecznym dziecka bardzo ważną rolę odgrywa środowisko. Środowisko obejmuje ogół jednostek, kręgi, grupy i inne zbiorowości, z którymi dziecko się styka i które wywierają wpływ na jego zachowanie.

W młodszym wieku szkolnym dla rozwoju społecznego ważny jest układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb życia w domu rodzinnym, oddziaływanie nauczycieli na terenie klasy i szkoły oraz obcowanie z rówieśnikami.
Rodzina jest pierwszym środowiskiem, gdzie rozpoczyna się uspołecznienie dziecka. Według norm w niej przyjętych kształtuje się u dziecka stosunek do wartości moralnych. Rodzina wpływa na rozwój osobowości, kształtując określone potrzeby i postawy.

Obcując z rodzicami i rodzeństwem dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne, a także uczy się określonych zachowań. Rodzina kształtuje w dziecku szereg uczuć społecznych, które są w życiu nieodzowne: poczucie obowiązku i odpowiedzialności, uczynność, miłość do rodziny, szacunek dla pracy i otoczenia. Każde dziecko rozwija się w określonej sytuacji rodzinnej. Wzajemne oddziaływanie rodziców na dzieci i dzieci na rodziców, a także wpływy rodzeństwa wytwarzają określony styl zachowania i klimat rodzinny. Rodzina przekazuje dziecku dziedzictwo kulturowe, zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, stanowi główny czynnik kształtujący jego postawy wobec nauki szkolnej i współżycia społecznego. Oddziaływanie wychowawcze dokonuje się w toku życia codziennego. Efekty tego oddziaływania zależą w dużej mierze od:

- struktury rodziny i związanych z tą strukturą stosunków międzyosobowych;

- sposobu pełnienia przynależnych ról przez wszystkich członków rodziny;

- stopnia uświadomienia sobie przez rodziców wychowawczej roli rodziny wobec dziecka [7].

Istotną rolę w uspołecznianiu dziecka w tym okresie, oprócz rodziny, ma szkoła i nauczyciel. Średnie dzieciństwo jest okresem aktywnego rozwoju społecznego. W tym czasie interakcja pomiędzy dzieckiem i społeczeństwem poszerza się i staje się bardziej złożona, co dotyczy stosunków panujących w grupie rówieśniczej, działalności szkolnej, sportowej lub w rodzinie. Dzięki tym stosunkom społecznym dzieci uczą się, że aby sprostać licznym oczekiwaniom i wymaganiom społeczeństwa, muszą dostosować do nich swoje zachowanie.

Oprócz nauczyciela, również szkoła i jej otoczenie wywierają znaczny wpływ na kształcenie się światopoglądu społecznego dziecka. Przekraczając jej próg napotyka ono pierwsze trudności, jakie sprawia mu przejście z działalności zabawowej do obowiązku nauki szkolnej. Dzieci idące do pierwszej klasy nadal pragną się bawić, a jednocześnie pociąga je sam proces uczenia się, to że mają przybory szkolne, chęć zaspokojenia wymagań nauczyciela, osiągnięcia określonej pozycji w grupie rówieśników.

W okresie późnego dzieciństwa wzrasta znaczenie i atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. O ile na początku dziecko z trudem adaptuje się do dłuższego przebywania w klasie czy na ogromnym szkolnym korytarzu, o tyle w klasach następnych szkoła staje się terenem spotkań z kolegami, podobnie jak podwórko czy plac zabaw.

Kontakty społeczne na terenie klasy szkolnej i poza nią stają się jednym z najważniejszych tematów rozmów i wypowiedzi. Z chwilą przekroczenia progu szkoły dziecko staje się pełnowartościowym i świadomym członkiem zespołu klasowego. Uczestnicząc we wspólnych przeżyciach całej klasy dziecko ma silne poczucie więzi ze swoją grupą. Chętnie podejmowaną w tym wieku formą aktywności dziecięcej są grupowe zabawy ruchowe z regułami gry. Współzawodnictwo, walka i wzajemna pomoc, pociąga dzieci i zachęca do zespołowego działania. Uczniowie w pierwszych latach nauki w szkole szukają towarzystwa kolegów i dążą do wspólnego działania, ale nie mają jeszcze poczucia wspólnoty. Każde dziecko jest jakby odizolowane od innych. Ulega to zmianie dopiero w kolejnych latach nauki.

W ciągu kilku pierwszych lat zachodzą też poważne zmiany w stosunkach koleżeńskich między dziećmi. Uczniowie kl. I. nie mają problemów w nawiązywaniu kontaktów. Chętnie przebywają ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce lub razem się bawią. Dobrym kolegą zostaje ten, kto się dobrze uczy. Natomiast w kl. II i III dobrym kolegą jest ten kto pomaga innym, z kim można wszystko robić wspólnie. W miarę rozwoju osobowego koledzy stają się dla dziecka kimś bardzo ważnym. Dzieci zaczynają dostrzegać, że ich wzajemne kontakty dają im wiele radości i satysfakcji. Podstawową formą kontaktu z rówieśnikami jest zabawa. W młodszym wieku szkolnym zmienia się jej charakter, tematyka i funkcja. Jako nowy temat zabaw pojawia się szkoła. Dzieci naśladują zachowanie nauczycieli, a typowe dla tego wieku są zabawy zespołowe, zarówno asocjacyjne (wspólne, bez podziału zadań, przywódcy, dzieci pomagają sobie, rozmawiają ale każdy ma swój osobny cel), jak i kooperacyjne, w których jasno określone są cele, zasady i dziecko współdziała z innymi. Popularne są gry sportowe, planszowe, intelektualne, komputerowe.

---

[1] M. Przetacznikowa, T. Wróbel, Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego, WSiP, Warszawa 1977, s. 6.

[2] Zob. A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 2003.

[3] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 630.

[4] Ibidem, s. 631 – 632. Zob. też K. Jankowski, Uczeń w teatrze życia szkolnego, PWN, Warszawa 1987

[5] Zob. Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1976.

[6][6] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 627.

[7] B. Wigocka-Okoń, Dojrzałość szkolna a środowisko, PWN, Warszawa 1972, s. 137.