Rozwój psychomotoryczny ze szczególnym uwzględnieniem dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Rozwój psychomotoryczny jest procesem, w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką człowieka, czyli z całokształtem czynności poznawczych (orientacyjnych i intelektualnych) oraz emocjonalno-motywacyjnych. Tworzy się dzięki naszym doświadczeniom zmysłowym i ruchowym jeszcze przed narodzinami i pozostaje w ścisłym związku ze światem zewnętrznym. Jest procesem nigdy niekończącym się, gdyż ulega zmianom w zależności od sposobu postępowania i etapów życia każdej jednostki. Stanowi cielesne odzwierciedlenie naszego życia emocjonalnego. Innymi słowy psychomotoryka opisuje życie człowieka w całej jego różnorodności. Dlatego też nie można pomijać faktu, że rozwój psychiki dziecka w poważnym stopniu wyznaczony bywa przez prawidłowo przebiegający rozwój ruchowy.

Do uczenia się konieczny jest ruch .S.Moliere pisze:”dziecko uzewnętrznia swoje myśli poprzez ruch, każdy ruch go czegoś uczy, każdą czynność, jak to zwykliśmy mówić, przeżywa”. Ruch działa na charakter jednostki, sprzyja równowadze nerwowej i dyscyplinie w zachowaniu Podobne zdanie wyraża W.Gniewkowski pisząc z kolei „Każde dziecko odznacza się szczególną skłonnością do wyrażania swoich stanów psychicznych, nastrojów i uczuć za pomocą ruchu. Dlatego też należy dawać dzieciom jak najwięcej okazji do spontanicznego „wyrażania się” przy jego pomocy. Stwarzając dzieciom możliwości do intensywnego ruchu, rozwijamy w nich niezwykłe właściwości ciała, ducha i umysłu. Jest to najcenniejszy posag, w jaki możemy je wyposażyć na długą drogę w ich dorosłym , skomplikowanym życiu.”[1]

Dr C. Hannaford^[2] w swojej książce pt. „Zmyślne ruchy doskonalą umysł” szeroko opisuje wpływ ruchu na rozwój fizyczny, motoryczny i psychiczny człowieka, a co za tym idzie na całe jego życie. Analizując wzajemne oddziaływanie mózgu i ciała pisze: „Ruch pobudza i aktywizuje wiele naszych możliwości umysłowych. Integruje i zakotwicza w naszych sieciach neuronowych nową informacje i doświadczenia. Jest konieczny dla wszystkich działań, poprzez które wyrażamy i określamy nasze uczenie się, nasze rozumowanie i nas samych. Każdy ruch jest czuciowo- ruchowym wydarzeniem połączonym z osobistym rozumieniem fizycznego świata. Poprzez ruch możemy zmienić w słowa i działania nasze myśli i emocje i wzbogacić świat naszymi twórczymi myślami”. Aby lepiej zrozumieć związek ruchu i myśli, warto wrócić do najwcześniejszego etapu rozwoju dziecka, gdzie szczególnie silnie przejawia się jedność rozwoju psychiki i motoryki .Niemowlak posiada zadziwiającą obfitość siły i koordynacji, gdy w pierwszym roku życia przechodzi od bezwładnego leżenia do chodzenia. W miarę jak zwiększa się repertuar ruchów niemowlaka, każdy etap rozwojowy umieszcza narządy zmysłu zwłaszcza uszy, usta, nos i oczy w coraz lepszym miejscu dla przyjmowania informacji z otoczenia. W miarę jak wzmacniają się mięsnie szyi, dziecko jest w stanie podnieść głowę po to, aby oboma uszami słyszeć i oboma oczami widzieć świat .Również myślenie niemowlęcia nie istnieje jako izolowany proces, lecz jest ściśle związane z jego aktywnością ruchową, np. manipulacją przedmiotami. Sformułowane przez badacza francuskiego - E. Dupre - prawo współzależności rozwoju psychicznego z rozwojem ruchowym oparte jest na obserwacji zachowania i reakcji dziecka, zmian zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Nabyte sprawności i umiejętności przekształcają się w czynności umysłowe. Ułatwiają one lepszą orientację w świecie, rozszerzają wiedzę, ułatwiają nawiązanie kontaktów z otoczeniem społecznym. Wraz z wiekiem rozwój psychomotoryczny dziecka ulega stałemu przeobrażeniu i doskonaleniu W danym momencie życia, dzieci różnią się między sobą pod względem rozwoju psychicznego i fizycznego Możemy jednak zauważyć pewne cechy wspólne i typowe, które będą stanowić normę rozwojową w opisywanym przeze mnie okresie rozwojowym. Charakterystyczną cechą tego okresu jest, jak już wyżej wspomniałam cytując słowa S.Moliera, duża ruchliwość i silna potrzeba wypowiadania się dziecka za pomocą ruchu. Dzięki przyrodzonej ruchliwości i różnorodnej działalności ruchowej dziecka w szybkim tempie rozwija się jego układ nerwowy, co w sumie składa się na intensywny rozwój psychomotoryki. Związek ten jest bardzo ścisły i współzależny - jak określa K. Meinel: „każdy docierający do dziecka bodziec zewnętrzny, każde wrażenie zostaje bezpośrednio przetransformowane na ruch. Wszystkie dopływające ze środowiska zespoły bodźców wywołują w korze mózgowej wciąż nowe ogniska pobudzania, doprowadzające do reakcji motorycznych, do natychmiastowego działania ruchowego.” Dziecko staje się silniejsze, zwinniejsze, zręczniejsze, wytrzymalsze, bardziej zdolne do łączenia znanych ruchów w coraz bogatsze kombinacje i kompozycje.

W okresie wczesnoszkolnym istnieją duże możliwości stymulowania i doskonalenia sprawności psychomotorycznej, jak również przyswajania i opanowywania przez dziecko różnych umiejętności i nawyków ruchowych o znaczeniu zdrowotno - rekreacyjnym oraz sportowym: zabawy i gry ruchowe, gimnastyka podstawowa, pływanie, jazda na łyżwach i nartach. Dają one dziecku lepsze możliwości panowania nad własnym ciałem. Do jednej z podstawowych form rekreacji mających znaczący wpływ na rozwój dziecka należy taniec. W obecnych czasach taniec stał się podstawowym środkiem wychowania fizycznego oddziaływuje bowiem wszechstronnie na ustrój podnosząc jego wydolność oraz sprawność fizyczną, mającą zastosowanie w codziennej działalności człowieka. Ponadto w korelacji z rozwojem motoryki dziecka pełni istotną rolę w jego rozwoju umysłowym, kształtuje wolę i charakter .Właściwe ukierunkowanie dziecka na ruch ma ogromny wpływ na jego dalszy rozwój fizyczny i psychiczny.

W toku działania doskonalą się wszystkie zmysły, cała sfera odbiorcza i funkcje poznawcze. Dziecko gromadzi wrażenia i spostrzeżenia, wzbogaca zasób własnych doświadczeń, wyobrażeń, pojęć, kształci pamięć, koncentrację uwagi, myślenie. Następuje rozwój wszystkich procesów poznawczych: wrażeń i spostrzeżeń, uwagi, pamięci, wyobrażeń. Zaczynają pojawiać się zaczątki woli, myślenia abstrakcyjnego, przyczynowo - skutkowego. Wyraźniejsze staje się uspołecznienie dziecka.

Ze względu na charakter rozważanego problemu opiszę bliżej jak przebiega rozwój tych procesów u dziecka w interesującym mnie wieku.

a)    Postrzeganie, które jest już procesem kierowanym i podporządkowanym świadomym celom . W pierwszym roku nauki dzieci różnicuj ą i uogólniaj ą cechy rzeczy, prawidłowo spostrzegaj ą obrazy, kontury, schematy i rysunki przedmiotów^[3].

b)    Uwaga, która wg S. Szumana „jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym” [4]W początkowym okresie u dzieci rozpoczynających naukę szkolną,dominuje uwaga mimowolna - dzieci dostrzegają w swym otoczeniu to, co je zainteresuje, z czym nigdy nie miały kontaktu, co jest nowe i niezwykłe lub odwrotnie, co kojarzy się im z czymś dobrze znanym. W trakcie nauki szkolnej stopniowo rozwija się u nich uwaga dowolna. Polega na świadomej koncentracji na danych przedmiotach lub zadaniach, które niekoniecznie muszą być dla nich interesujące. Mimo to, uwaga nie jest jeszcze trwała, dlatego zbyt monotonne lub nie nawiązujące do zainteresowań i aktywności dziecka zajęcia, powodują jej szybkie rozproszenie. Wraz z rozwojem uwagi kształtuje się również spostrzegawczość oraz pamięć.

c)    Pamięć, czyli właściwość zachowawcza organizmu, polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu zdobytego doświadczenia oraz wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach. Powszechnie odnoszona jest do terminu uczenia się, gdyż stanowi podstawę tego procesu^[5]. U dziecka, które jest poddane systematycznemu nauczaniu, następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość zapamiętywania i trwałość przechowywania wyuczonych treści , w tym również ruchowych, wzrasta w tym okresie aż dwukrotnie. Następuje tu również przekształcanie pamięci mechanicznej w logiczną, dzięki czemu nauka staje się bardziej efektywna. Dziecko łatwo zapamiętuje rzeczy, które są dla niego interesujące.

d)   Mowa, jest jednym z ważniejszych aspektów rozwoju umysłowego dziecka. Rozwój mowy dotyczy powiększenia się zasobu słownictwa, zróżnicowania części mowy i znaczenia wyrazów, sposobów tworzenia zdań oraz form wypowiedzi^[6]. W wieku tym pojawia się mowa pisana, przez co powstaj ą wzajemnie relacje między mową ustną i pisaną. Pojawiaj ą się również pewne trudności, wynikaj ące z faktu, że nie wszystkie wyrazy w języku polskim pisze się zgodnie z ich brzmieniem oraz że w j ęzyku mówionym, posługuj ąc się intonacj ą, gestem, mimiką, możemy nie dopowiedzieć pewnych myśli. Natomiast w języku pisanym - pozbawionym barwy dźwiękowej, dla wyrażenia uczuć i przeżyć, musimy posłużyć się słowami. Ważnym wskaźnikiem rozwoju mowy, jest zwiększenie się zasobu słów, co wiąże się z rozwojem myślenia i zależy m.in. od ogólnej umysłowej sprawności i inteligencji dziecka. Słownik dziecka dziesięcioletniego, o normalnym poziomie inteligencji, wynosi 5400 słów. Warto również wspomnieć o słowniku biernym dzieci, które o wiele więcej słów rozumieją, niż używają w praktyce. Innym istotnym wskaźnikiem prawidłowego rozwoju opisywanego komponentu, jest rozumienie mowy oderwanej od konkretnych spostrzeżeń i wyobrażeń danego przedmiotu czy zjawiska. Rozwój mowy dokonuje się nie tylko na skutek oddziaływań społecznych, odpowiedniego sposobu obcowania dorosłych z  dzieckiem, oraz treści i metod stosowanych w jego kształceniu^[7], ale także od rozwoju poszczególnych funkcji podłoża biologicznego jak i psychicznego .Jak wspomniałam wcześniej psychika oraz intelekt dziecka są ściśle połączone z motoryką i mają duży wpływ na rozwój mowy.

e)    Myślenie, które jest najwyżej zorganizowaną czynnością poznawczą. Pod koniec młodszego wieku szkolnego staje się wewnętrzną czynnością umysłową, która operuje pojęciami, realizuje się w słowach i przebiega zgodnie z zasadami logiki. U dziecka rozwija się myślenie pojęciowe,  abstrakcyjne, symboliczne oraz słowno - logiczne.

W rozwoju uczuciowym zauważmy zmiany w sposobie wyrażenia takich uczuć, jak: radość, wzruszenie, strach, złość, itp. Dziecko szkolne już ich tak nie demonstruje, jak wtedy, gdy znajdowało się w okresie przedszkolnym. Jest bardziej skrępowane i stara się, zwłaszcza przed rówieśnikami, pohamować lub zapanować nad swoimi emocjami. W wieku tym rozszerza się krąg zdarzeń i spraw wywołujących przeżycia emocjonalne oraz zmienia się i różnicuje charakter doznań emocjonalnych. Dziecko staje się zdolne do przeżywania uczuć wyższych, nie tylko poznawczych i społecznych, ale także estetycznych i moralnych. Ważną rolę w rozwoju uczuciowym dziecka spełnia atmosfera domowa, która może wpływać na pogodne usposobienie dziecka, u którego góruje optymistyczny nastrój i dobre przystosowanie do życia danym środowisku. Ważnym czynnikiem jest również powodzenie w pracy szkolnej oraz przyjazne kontakty koleżeńskie.

---

[1] Gniewkowski W., Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna1974, nr9,s.599.

^[2]   Hannaford C., Zmyślne ruchy doskonalą umysł, Oficyna Wydawnicza Medyk Sp.zo.o. Warszawa 1995, s.96.

^[3]   Przetacznik- Gierowska M., Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP Warszawa 1985., s.3.

[4] Wołoszowa L., Młodszy wiek szkolny, w: red. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1979.

^[5]   Kurcz I., Pamięć, uczenie się, język, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa1992.

^[6]   Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży wydanie szóste zmienione i rozszerzone, PWN Warszawa 1975

^[7]Wołoszynowa L., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN Warszawa 1982, s. 606.